OLASI KÜRESEL SORUN: FENTANİL TEHDİDİ

Başkomiser Zeynep KALKAN

Kriminal Daire Başkanlığı

Uyuşturucu maddeler, belirli bir miktarda alındığında kişinin merkezi sinir sistemi üzerinde fizyolojik ve psikolojik etkiye neden olan bağımlılık yapıcı maddelerdir. Yasa dışı uyuşturucu maddeler,  üretim şekilleri ve vücuttaki etkilerine göre sınıflandırılabilir. Üretim şekillerine göre üç sınıfa ayrılırlar: Doğal, sentetik ve yarı sentetik. Vücuttaki etkilerine göre ise Narkotikler, Uyarıcılar ve Halüsinojenler olarak sınıflandırılabilir (Bora ve Aksoy, 2023).

           Narkotik terimi ise Yunanca "uyku" anlamına gelen 'narke' kelimesinden gelir. Narkotikler,  duyuları körelten ve acıyı dindiren maddelerdir. Her ne kadar günümüzde tüm uyuşturucular ''narkotik”, adı ile anılsa da aslında “narkotik” kelimesi afyon, afyon türevleri ve bunların yarı sentetik ikamelerini ifade etmektedir. Bu  uyuşturucu maddeler için mevcut terim, daha anlaşılır bir ifade ile "opioid"dir.  Opioidlerin doğal, yarı sentetik ve sentetik formları bulunmaktadır. Tüm doğal opioidlerin kaynağı haşhaş bitkisidir, ancak fentanil ve türevleri gibi sentetik opioidler ise tamamen laboratuvarda üretilir (DEA, 2017).

Fentanil: Güçlü Bir Ağrı Kesici, Tehlikeli Bir Uyuşturucu

Fentanil, ilk olarak 1960'ta Dr. Paul Janssen tarafından Belçika’da sentezlenmiştir. Sentezlendiği dönemden günümüze kadar olan süreçte dünyanın en sık kullanılan sentetik opioid analjezik ve anesteziklerinden biri haline gelmiştir (Stanley, 2014). Fentanil, analjezik olarak morfinden yaklaşık 100 kat, eroinden ise 50 kat daha güçlüdür (DEA, 2017).  Fentanil özellikle kanser ağrısı tedavisi olmak üzere orta ile şiddetli ağrıların tedavisi için kullanılsa da son yıllarda yaygın olarak suistimal edildiğine dair endişeler artmıştır (Han vd, 2019). Aşırı doz fentanil, baş dönmesi, bilinç kaybı, göz bebeği boyutunda değişiklikler, koma ve ölüme yol açan solunum yetmezliğine neden olabilir (Pichini, 2018). Yasadışı laboratuvarlarda üretilen tasarım fentanilin (tıbbi amaçla kullanılan fentanil preperatları) hariç 2 mg (bir kalem ucu kadar) dozunun kullanılmasının ani ölümle sonuçlandığı DEA (ABD Uyuşturucu ile Mücadele Dairesi)  tarafından açıklanmıştır (DEA, 2021).     

Türkiye' de reçeteli ve yasal olarak kullanımı olan fentanil ve türevi ilaçlar bulunmaktadır. Fentanil ve türevi yasal ilaçlar (alfentanil, remifentanil, sufentanil gibi) kırmızı reçete sınıflandırmasına alınmıştır.  Kırmızı reçete ile satışı olan çeşitli (enjekte edilebilir formülasyon,tablet,flaster,pastil) formları bulunmaktadır (TİTCK, 2024).

ABD’de fentanil ve türevlerinin reçeteli ürünleri yaygın olarak fentanil lolipopları olarak adlandırılan pastil, tablet, dil altı spreyler, burun spreyleri, flasterler ve enjekte edilebilir formülasyonlar şeklinde bulunur (DEA,2017). Gizlice üretilen fentanil ve türevlerinin, toz halinde bulunduğu, eroin ve kokain gibi bilinen uyuşturucularla karıştırılarak piyasaya sürüldüğü tespit edilmiştir. DEA, piyasada oksikodon, hidrokodon ve alprazolam gibi reçeteli ilaçlara benzeyen ancak yasadışı üreticiler tarafından içerisine fentanil katılan sahte hapların üretildiğini de tespit etmiştir. Sahte haplarda en sık bulunan sentetik opioid olan fentanil, aşırı doz ölümlerindeki bu endişe verici artışın birincil nedenidir. Fentanil tehdidini daha da karmaşık hale getiren durum, piyasada "tranq" olarak bilinen halini oluşturmak için veteriner hekimlikte kullanılan sakinleştirici ksilazinin eklenmesidir. Ksilazin, bu ölümcül tehdit fentanilini daha da ölümcül hale getirmektedir (DEA, 2024). Yasadışı piyasada bu maddelerin yukarıda belirtilen şekilde gizlenmesi sebebiyle, kullanıcılar çoğunlukla fentanil tükettiklerini fark etmemişlerdir. Söz konusu maddelerin, küçük hacimlerde bile yüksek miktarda aktif madde içermesi nedeniyle taşınması ve gizlenmesi kolaydır, böylece yüz binlerce potansiyel dozun kolayca dağıtılması mümkün olmaktadır (EMCDDA, 2018). Fentanil türevleri ve bunların üretiminde kullanılan öncü maddeler, geleneksel internet platformları ve karanlık ağ üzerinde faaliyet gösteren satıcılardan kilogram düzeyinde temin edilebilmektedir (Armenian vd.,2017). Bu durum, uyuşturucu madde sentezinin kolaylaşması ve maddelerin daha geniş kitlelere ulaştırılması riskini beraberinde getirmektedir.

2023 yılında, DEA laboratuvar analizleri, sahte hapların yaklaşık %70'inde potansiyel olarak ölümcül dozda fentanil (yaklaşık 2 miligram) bulunduğunu göstermiştir. Fentanil ayrıca, görevlerini yerine getirirken bu maddeye maruz kalabilecek kolluk kuvvetleri personeli ve diğer ilk müdahale ekipleri için de sürekli bir tehdit oluşturmaktadır.(DEA,2024) Fentanil ve bileşiklerinin tespiti ve ele geçirilmesi sürecinde, personel güvenliği açısından özel koruyucu ekipman (maske, eldiven vb.) kullanılması olası riskleri minimize etmek amacıyla tercih edilebilir.

Fentanil Salgını: Amerika, Kanada ve Avrupa'da Artan Ölüm Oranları

2024 yılında yayımlanan Birleşmiş Milletler Uyuşturucu ve Suç Ofisi (UNODC) Dünya Uyuşturucu Raporu'na göre, Amerika Birleşik Devletleri'nde 80.000'i aşkın opioid kaynaklı ölümün yaklaşık %90'ı opioidler, özellikle fentanil ve türevleri nedeniyle gerçekleşmiştir. Benzer şekilde, Kanada'da da fentanil ve türevlerinin yaygınlaşmasıyla birlikte opioid kaynaklı ölümlerde belirgin bir artış gözlemlenmiştir. 2021 yılında Kanada'da meydana gelen yaklaşık 8.000 opioid kaynaklı ölümün %86'sında fentanil tespit edilmiştir. (UNODC, 2023). Avrupa’da ise, 2022 yılında yayımlanan Avrupa Uyuşturucu Raporu'na göre,  Avrupa’da fentanil ve türevleri dahil sentetik opioidlerin neden olduğu 163 ölüm bildirilmiştir.(EMCDDA,2024) Bu veriler, fentanilin küresel çapta ciddi bir halk sağlığı sorunu haline geldiğini ve acil önlemler alınmasının gerekliliğini ortaya koymaktadır.

Yasadışı Fentanil Üretimi Ve Önleme Tedbirleri

Fentanil, 1960 yılında sentezlenmesinden sonra ilk olarak 1964 yılında Tek Uyuşturucu Maddeler Sözleşmesinin 1. Tablosuna eklenerek uluslararası olarak kontrol altına alınmıştır. Bu gelişme sonrası, Türkiye 20.06.1964 tarihli ve 6/3247 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile fentanil ve tuzlarını uyuşturucu madde kategorisine almıştır. Günümüzde fentanilin bilinen yüzlerce türevi bulunmaktadır. Bu sebeple, Türkiye, 2015 yılında 2313 sayılı Uyuşturucu Maddelerin Murakabesi Hakkında Kanun’a jenerik sınıflandırma sistemini dahil etmiştir. Bu sistem, uyuşturucu maddelerin kimyasal yapılarındaki ortak özelliklere dayalı olarak geniş bir madde grubunu kapsayacak şekilde tasarlanmıştır. Böylelikle, fentanil ve türevleri dahil birçok yeni nesil uyuşturucu madde, ülkemize girmeden önce yasal düzenlemeler kapsamına alınarak uyuşturucu madde kaçakçılığına karşı daha etkin bir mücadele imkanı sağlanmıştır. 

Fentanilin eroinden yaklaşık 50 kat daha güçlü olması, daha az miktarda saf fentanilin daha büyük miktarda eroin yerine geçmesi anlamına gelebilir (UNODC,2024). Eroinin aksine, doğal kaynaklara bağımlılığı bulunmayan sentetik yapısı sayesinde fentanilin yasa dışı üretimi, dünya genelinde devam eden bir tehdit olarak değerlendirilmektedir. Bu bilgiler ışığında, üretim aşamasında kullanılan öncül maddelerin kaçakçılığının yapılması da ihtimaller dahilindedir.  UNODC bu nedenle 2017 yılında, fentanilin üretiminde iki ana öncül olan N-Fenetil-4-piperidon (NPP) ve 4-anilino-N-fenetilpiperidin (ANPP) maddelerini uluslararası olarak kontrol altına almıştır. Kaçakçılar, uygulanan önlemlere karşılık olarak fentanil üretiminde farklı öncü kimyasallar kullanmaya yönelmişlerdir. Birleşmiş Milletler Uyuşturucu Maddeler Komisyonu, bu gelişme üzerine, 2022 yılında norfentanil, 4-AP ve 1-boc-4-AP gibi fentanil sentezinde kullanılan kritik öncü maddeleri, 1988 tarihli Birleşmiş Milletler Uyuşturucu ve Psikotrop Maddelerin Kaçakçılığına Karşı Sözleşmesi kapsamında uluslararası kontrol altına alarak bu maddelerin yasa dışı ticaretini sınırlama çabalarını yoğunlaştırmıştır (UNODC,2022).

SONUÇ

Fentanil ve türevlerinin küresel çaptaki hızlı yayılımı ve yüksek ölüm oranlarına yol açması, Türkiye gibi jeopolitik açıdan geçiş güzergahlarında olan ülkeler için de önemli bir tehdit oluşturmaktadır. Türkiye'nin, uluslararası sözleşmeler ve diğer normlar doğrultusunda fentanil ve türevlerini tehditlerin artmasından çok daha önce uyuşturucu madde olarak sınıflandırması ve yasal düzenlemeler yapması etkin mücadele açısından önemli bir adım atıldığının göstergesidir. Ülkemizde henüz fentanil ve türevlerinin yasadışı formları ile karşılaşılmamıştır. Ancak Dünya’da birçok ülkede olduğu gibi bu maddeyle ilgili risklerin ülkemizde de artması muhtemeldir. Bu nedenle, sadece kolluk kuvvetlerinin değil, aynı zamanda sağlık çalışanları, eğitimciler, sivil toplum kuruluşları ve tüm toplumun bilinçlenmesi önem taşımaktadır. Bu kapsamda multidisipliner bir yaklaşım benimsenerek, fentanil ve türevlerinin ülkemize girişinin önlenmesi, kullanımı ve öncüllerin kaçakçılığıyla mücadele edilmesi için kapsamlı ve sürdürülebilir politikalar geliştirilmesi gerekmektedir.

Kaynakça

Armenian, P., Kathy, T., Barr, J., & Lynch, K. L. (2017). Fentanyl, fentanyl analogs and novel synthetic opioids: A comprehensive review. Neuropharmacology, 1-12.

Bora, T., & Aksoy, Ç. (2023). Adli Bilimlere Giriş ve Kriminalistik. Ankara: Adalet Yayınevi.

DEA. (2017). Drug for Abuse. Drug Enforcement Administration- U.S. Department of Justice 38.

DEA. (2017). Drug For Abuse. Drug Enforcement Administration- U.S. Department of Justice 40.

DEA. (2021). Drug Enforcement Administration Counterfeit Pills Fact Sheet. Department of Justice 2.

DEA. (2022). Drug Fact Sheet: Fentanyl. Drug Enforcement Administration- U.S. Department of Justice.

DEA. (2024). National Drug Threat Assessment. Drug For Abuse. Drug Enforcement Administration- U.S. Department of Justice.20-26.

EMCDDA. (2018). Avrupa Uyuşturucu Raporu. EMCDDA.

EMCDDA. (2024). Avrupa Uyuşturucu Raporu. EMCDDA.

EUDA. (2024). Fentanyl Drug Profile. 15. 12, 2024 tarihinde Euda-Europa: https://www.euda.europa.eu/publications/drug-profiles/fentanyl_en#synthesis adresinden alındı

Han, Y., Yan, W., Zheng, Y., Khan, M. Z., Yuan, K., & Lu, L. (2019). The rising crisis of illicit fentanyl use, overdose, and potential therapeutic strategies. Translational Psychiatry, 2-9.

May (2024) Fentanyl  2024 tarihinde https://www.chm.bris.ac.uk/motm/fentanyl/ fentanylh. htm  adresinden alındı.

Pichini, S., Solimini, R., Berretta, P., Pacifici, R., & Busardo, F. P. (2018). Acute Intoxications and Fatalities From Illicit Fentanyl and Analogues. Therapeutic Drug Monitoring, 38-51.

Stanley, T. H. (2014). The Fentanyl Story. The Journal of Pain, 2(15), 1215-1226.

TİTCK. (2021). Kırmızı Reçeteye Tabi İlaçlar. 17. 12, 2024 tarihinde Titck: https://titck.gov.tr/storage/Archive/2021/contentFile/K% C4%B1rm%C4%B1z%C4%B1%20Re%C3%A7eteye%20Tabi%20%C4%B0la%C3%A7lar%2003022021_c93f01ca-1e06-44a5-a7c5-b563cfa127ed.pdf adresinden alındı

UNODC. (2022). UNODC: Three precursors of the most common synthesis routes used in illicit fentanyl manufacture now under international control. 16. 12, 2024 tarihinde UNODC: https://www.unodc.org/LSS/Announcement/Details/b152bda5-5d71-4f7e-9d68-1bdd9af04a83 adresinden alındı

UNODC. (2023). Dünya Uyuşturucu Raporu. UNODC-Executive Summary.